letter K

No.Palabra en QuichéTraducción al EspañolOración en QuichéTraducción de oración al Español
1Ka’MuelaKq’axow ri nuka’ k’o ajsikMe duele mucho la muela superior.
2Ka’Piedra de molerXinloq’ jun k’ak’ uka’ ri numi’alA mi hija le compré una nueva piedra de moler.
3Ka’yib’alColor, instrumento para verSaq ri ukayib’al ri jaLa casa es de color blanca.
4Ka’yemPresenciar, observando, viendoTajin kab’an ri ka’yemEstas Presenciando.
5Ka’yinelab’EspectadoresTajin kech’ojin, ri ka’yinelab’Están peleando los espectadores.
6kab’PanelaKi’ ri kab’La panela es dulce.
7Kab’alGaleraK’o ri kej chi upam ri kab’alEl caballo está en la galera.
8Kab’al, mujab’alChampa, galeraK’o jun kab’al chi uwach ri jaHay una champa en el patio de la casa.
9Kab’awilDeidad MayaRi kab’awil, k’o chi upam ri Mayab’ K’aslemalEl kab’awil, es una deidad que pertenece a la Cultura Maya.
10Kab’ijPasado MañanaKinb’e awuk’ kab’ijPasado mañana iré contigo.
11Kab’jirAnte ayerXatinwil kab’jirTe vi anteayer.
12Kab’lajk’alDoscientos cuarentaE b’enaq kab’lajk’al winaq pa Chiche’Doscientas cuarenta personas viajan a Chiché.
13Kab’lajujDoceXink’astaj pa kab’lajuj kajb’alMe desperté a las doce del día.
14Kab’lajunalDocenaKaloq’ loq kab’lajunal saqmo’lPasas comprando una docena de huevos.
15Kab’raqanTemblorSib’alaj nim ri kab’raqan xub’anoEstuvo fuerte el temblor.
16Kach’ChicleChloq’o’ jun kach’Cómprate un chicle.
17Kach’unikMascarKukach’uj u kach’ ri WelManuel mastica su chicle.
18Kach’ob’o, kak’oxomajLo entiendeskach’ob’o jas tajin kintz’ib’ajEntiendes lo que escribo.
19Kachaq saquk’LiendresKq’alajin ri kachaq saquk’ pa ujolomSe le ve las liendres en la cabeza.
20KachemowikRebozarKchemow ri rakilLa comida esta rebozando.
21Kachi’mPipaRi tata’ k’o ri ukachi’mEl señor tiene su pipa.
22KchikopirikApolillar, cariarXichikopir ri kinaq’Se apolilló el frijol.
23KachkatemOdioKkachkat kuna’ chi aweComo te odia.
24KchupchutikIntermitentesKchupchut ri ch’umilLas estrellas brillan.
25Kchupchutik, kqaple’nikLustroso, brillosoKaq’aple’n ri nuxajab’Mis zapatos brillan.
26Kachuq’chutikMover líquidoKachuq’chut ri ja’ chi apamSe mueve el líquido en tu estómago.
27KajCieloK’o ch’umil chi uwach ri kajHay estrellas en el cielo.
28Kja’jat uwach, xaqk’ajRocíoRi q’ayes kja’jat uwachEl rocío está en la grama.
29Kajb’al, etab’al q’ijHora¿Jas kajb’al chanim?¿Qué hora es ahorita?
30Kajche’Palo voladorRi achijab’ ke paqi’ pa ri kajche’Los hombres suben al palo volador.
31Kajk’al, jumuch’OchentaXkajk’al junab’ xkam ri numamMi abualo murió hace ochenta años.
32Kajlajk’alDoscientos ochentaXintik kajlajk’al ab’ixHe sembrado doscientas ochenta milpas.
33KajlajujCatorceKajlajuj tem xinwajilajConté catorce sillas.
34KajororikEstá frescoKajoror ri upajaEn el cuarto está fresco.
35Kajtzelaj, kajtzalCuadriláteroRi kajtzal are’ jun k’utb’al che ri tz’aqatilEl cuadrilátero es una muestra de la exactitud.
36Kajub’ixikDivulgarRajawaxik kajub’ux ronojel ri taqanikEs muy importante divulgar todos los acuerdos.
37Kak’al, kawinaqCuarentaKak’al ujunab’ ri nunanMi mamá tiene cuarenta años de edad.
38Kakab’De dos en dosPa kakab’ kixb’e pa le b’eSe van de dos en dos en el camino.
39Kakte’BarbillaXjech’ob’ ri akakate’Se te torció la barbilla.
40KkolmaxikRectificarXinkolomaj ri uwujil wulewLa escritura de mi terreno está rectificada.
41KalujuwEleganciaKalujuw pa ri ratz’yaqSe ve elegante con su traje.
42KamelMortalKamel ri xmarma’q che ri ab’ixLa verdolaga es mortal para la milpa.
43Kami’x, kamixa’, xa’CamisaK’ak’ ri akami’xTu camisa es nueva.
44KamikHoyKamik kewa´ pa taq ri b’eHoy comerán en el camino.
45KamikMorirRi ixoq xkamikLa mujer murió.
46KamisanelAsesinoRi kamisanel k’o pa che’El asesino está en la cárcel.
47KamisanemMatanzaRi kamisanem xb’antaj ojer, k’ax xub’an chi qechHemos sufrido mucho por la matanza de los años pasados.
48KamulemRepetirKkamulix uchak ri ab’ixSe repite la limpia en la milpa.
49KamulDos vecesKamul xinpe che atzukuxikDos veces vine a buscarte.
50Kamulib’alUsado, de segunda manoKamulib’al ch’ich’Carro de segunda mano.
51KmulixikJuntar, reuinirKamulij ronojel ri awetz’ab’a’lDebes de reunir todos tus juguetes.
52Kamuq’Dos puñosSipaj chi wech kamuq’ kinaq’Regálame dos puños de frijol.
53KanDía Maya del CalendarioKamik jun Kan pa ri mayab’ Cholb’al q’ijHoy es día 1 Kan según el calendario maya.
54KanajikQuedarXatkanaj kanoq kuk’ ri anan atatTe quedaste con tus padres.
55Kante’lCandelariaAjq’ante’l, ri nan Kante’lDoña Candelaria, es de Cantel.
56KapajDos medidasKapaj uk’ya’ xuqumujTomó dos medidas de agua.
57KpajikLo pesaTajin kapaj ri triko’Estás pesando el trigo.
58KpetikVieneAre ri utat ri Max kpetikEl papá de Tomás viene.
59Kaq chajClase de pinoMan k’i taj ri kaq chajNo es muy común el pino rojo.
60Kaq q’oq’SandíaJe’l ktijow ri kaq q’oq’La sandía es rica.
61Kaq ulew, kach’ ulewBarro (tierra)Ri kaq ulew utz che ub’anik xotEl barro es bueno para fabricar teja.
62Kaq’, keq’GuayabaMan utz taj kina’ ri kaq’La guayaba no me gusta.
63Kaq’anikSubeTajin kaq’anik pa uwi’ ri jaEstá subiendo en el techo.
64Kaq’at tijonik (Neol)BásicoRi ali Mari’y k’o pa kaq’at tijonikMaría está en el nivel básico.
65Kaq’o’, lajmuch’OchocientosNuk’as kaq’o’ tz’alamDebo ochocientas tablas.
66Kaq’te’EscenarioChwe’q uj k’o pa uwi’ kaq’te’Mañana estaremos en el escenario.
67Kaqchib’Clase de serpienteXink’ol rij ri kaqchib’Guardé la piel de la serpiente kaqchib’ en idioma K’iche’.
68KaqchikelIdioma MayaRi kaqchikel are’ kitzij ri ajb’oko’Los chimaltecos hablan el idioma Maya Kaqchikel.
69KaqixGuacamayaJe’lik kka’y rismal ri kaqixLas plumas de la guacamaya son lindas.
70KaqkojMedio rojo, rojizoKaqkoj ri watz’yaqMi ropa es de color medio rojo.
71Kaqni’xClase de insecto (como parásito)Xinkamsaj jun kaqni’xMaté un insecto.
72Kaqoq’Clase de espinaXinusok jun kaqoq’Me lastimó la espina.
73Kaqru’ch, kaq kaqRojizoKaqru’ch ukayib’al ri uqEl corte es de color rojizo.
74Kaqub’Dos tragosXinqumuj kaqub’ nujoronTomé dos tragos de agua.
75KaquljaTrueno, rayoXqaj chi rij ri achi ri kaquljaEl rayo le cayó al hombre.
76KarPezJe’l ktijow ri karEl pez es exquisito.
77Karwansa, karwa’nArveja chinaMan kinch’up taj ri karawansaNo corto la arveja china.
78Karok’rotikEscarbar, rápidamenteJe’l kuna’ rakratik ri tz’i’Le gusta escarbar al perro.
79KraqowikComida en proceso de cocerTajin kraqow ri waLa comida se está cociendo.
80Kasilab’ikSe mueveRi ch’ich’ kasilab’ikEl carro se mueve .
81KasumumikLigero, velozKasumum ri kaqiq’El aire es veloz.
82Katb’ekTe vas¿La katb’e kuk’ ri awalk’wa’l?¿Te vas con tus hijos?
83Katb’isonikEstas tristes¿Jas che katb’isonik?¿Por qué estás triste?
84Katch’ab’exikTe están hablandoIxoq tajin ktch’ab’exikMujer, te están hablando.
85Katerne’xikLo persiguenTajin katerne’x ri achiEstán persiguiendo al hombre.
86Ktz’ujuwEstá goteandoKtz’ujuw ri rachoch ri Po’xLa casa de Sebastián gotea.
87Ktze’en taj (Man kattze’n taj)No te ríes¿Jas che man kattze’n taj?¿Por qué no te ríes?
88Katzem, tyo’nemMordidaXnukatzij ri tz’i’Me mordió el perro.
89Kwach’watik, kaqitz’owikRechinaSib’alaj kawach’wat ri axajab’Tus zapatos rechinan mucho.
90KaweqSegunda generación, linajeXalax pa ri KaweqNació en la segunda generación.
91KawuqDía del Calendario MayaRi q’ij lajuj Kawuq xq’axikEl día diez Kawuq del Calendario Maya ya pasó.
92Kawuq’najikCaminada de jorobadoKawuq’naj kb’in ri a Tri’xAndrés, camina jorobado.
93KaxaCofreQ’an ri nukaxaMi cofre es de color amarillo.
94Kaxla’n ikChile pimientoRi kaxla’n ik man poqon tajEl chile pimiento no es picante.
95Kaxla’n q’inum, mansniloManzanillaKi’ ri kaxla’n q’inumLa manzanilla es dulce.
96Kaxla’n tzijCastellanoRi uch’ab’al ri mu’s, are ri kaxla’n tzijEl ladino habla el idioma castellano.
97Kaxla’n waPanRi kaxla’n wa xpaqi’ rajilEl pan subió de precio.
98Kaxla’n xanBlockKaxla’n xan ri wachochMi casa es de block.
99Kaxla’n, winaqLadino, extranjeroKujaluj kaxla’n ixoq ri Ma’tMarta aparenta ser ladina.
100Kaxojojik, chojlanikEcoRi q’ojom kaxojoj uch’ab’al rumal ri juyub’La marimba suena con eco, por la montaña.
101KaxonCaja de maderaXtzaq loq ri kaxonLa caja de madera se cayó.
102Kayeb’al ch’ich’AlicateQ’axaj loq ri kayeb’al ch’ich’Pásame el alicate.
103Kaypa’, koypa’, xkoyopa’RelámpagoKinxe’j wib’ che ri kaypa’El relámpago me da mucho miedo.
104Kb’anSe haceKb’an cholaj che uk’amik ri tojb’alSe hace cola para recibir el sueldo.
105Kb’ekVaRi achi kb’ek pa utuj juyub’El hombre va a los vahos.
106Kchaq’ajikSe maduraTajin kchaq’aj ri ojEl aguacate está madurando.
107KchololikEn filaKcholol ri achachalTu collar está en fila.
108KchomarikSe engordaTajin katchomarikEstás engordando.
109kchoqchatikInquietoKchoqchat ri ak’alEs inquieto el niño.
110KchupchutikResplandece, brillaNaj kiltaj wi, are che kchupchutikA lo lejos se ve que resplandece.
111Keb’/Ka’ib’DosKeb’ nub’i’ k’olikTengo dos nombres.
112Ke’lMicaelaRi nan Ke’l k’o keb’ ralDoña Micaela tiene dos hijos.
113Ke’xikMolerXke’x ri nukinaq’Molieron mis frijoles.
114Ke’b’alInstrumento para molerRi ak’al maja’ kkowin che ukojik ri ke’b’alEl niño no puede usar el instrumento para moler.
115KejDía del Calendario MayaRi Oxlajuj Kej, nimaq’ij pa ri nutinamitEl día trece Kej, es día de fiesta de mi pueblo.
116KejCaballo, venadoSaq rij ri nukejMi caballo es de color blanco.
117Kejb’al ch’ich’MotocicletaRi Pe’l xuk’ayij ri ukejb’al ch’ich’Felipe vendió su motocicleta.
118KelMiguelSib’alaj utz winaq ri KelMiguel es buena persona.
119KelikSaleTajin kel loq, ri q’ijEl sol está saliendo.
120KemTejidoWech ri kemEl tejido es mío.
121Kemb’al tz’ib’, Kematz’ib’ComputadoraSib’alaj kpatanaj ri kemb’al tz’ib’La computadora es de gran utilidad.
122Kemb’alInstrumento para tejerRi kemb’al rech ri nan TalinEl instrumento para tejer es de doña Catalina.
123Keme, KameDía del Calendario MayaRi Oxlajuj Keme petinaqEl día ocho Keme se aproxima.
124Ketekik, setesikRedondoKetekik ri ik’La luna está redonda.
125Ketom, ramomCortadoKetom ri uq’ab’ ri che’La rama está cortada.
126KiMagueyChe ri ki kelesax ri k’a’mLa pita se extrae del maguey.
127Ki’DulceSib’alaj ki’ ri t’ub’Las cerezas están dulces.
128Ki’alSaborCh’am uki’al ri limonaxEl limón tiene un sabor ácido.
129Ki’kotemalAlegríak’o ri ki’kotemal awuk’Hay alegría en ti.
130Kik’SangreTajin kel ukik’el pa raqan ri tz’i’La pata del perro está sangrando.
131Kinaq’Riñon , frijolKq’axow ri nukinaq’Me duelen los riñones.
132Kinb’e naHasta luego, adiósKinb’e na xincha’ kan chi’ iwechHasta luego, les dije.
133Kink’ojojRemiendoKwaj kink’ojoj ri watz’yaqQuiero remendar mi ropa.
134KirikDesatarXinkir ri ukolob’ ri aqDesaté el lazo del cerdo.
135KirinaqRegado (aplicase a granos)Kirinaq ri iximEl maíz está regado.
136KisiyEgoísta, enojadoRi wanab’ sib’alaj kisiyMi hermana es bien egoísta.
137KiwokomHan organizadoKiwokom e k’amal taq kib’e, ri winaqLas personas han organizado su junta directiva.
138Kixu’malHerederosRi kixu’mal Xwan xuquje’ ri We’l are ri alk’walaxelab’Los herederos de Juan y Manuela son los hijos.
139KulantoCilantroChi’ k’o wi ri kulantoAquí está el cilantro.
140Klawux, klawix, lawuxClavoXinb’ajij jun klawux chi uwach ri xanClave un clavo en la pared.
141Kolob’LazoNim utza’m ri kolob’El lazo es largo.
142KmatzatzikCaminar de puntitas, Ruido que hace un animalKmatzatz ri jun ch’o chi upam le jo’qEl raton esta haciendo ruido dentro de los dobladores.
144KmayowikEstá preocupado, pensativoKmayow ri chichu’La señora está muy preocupada.
145KoDuroKo rij ri koko’La cáscara del coco es duro.
146KoSólida, fijoKo ri jaLa casa es bien sólida.
147Ko’k, eqab’alCacaxteReqam uko’k ri achiEl hombre carga su cacaxte.
148Ko’lik, ch’uti’n, t’unCortoKo’l raqan ri che’El palo es corto.
149KochinikRegaloXinkochij ri nuwaMe regalaron la comida.
150KojLeónKeb’ kej xutij ri kojEl león comió dos venados.
151Kojb’alCreencia, religiónK’o qakojb’al che ri ajawCreemos en un ser superior.
152KojikUsar, ponerRech kojik ri atz’yaq xinya chi iweLa ropa que les di es para usar.
153Kojol tzij, wiqal tzij, wiqol tzijChismosoKojol tzij ri alaEl muchacho es chismoso.
154KojonelCreyenteKojonel ri TinCristina es creyente.
155KojonikObedecerRi wal kkojon che ri kinb’ijMi hijo obedece lo que le digo.
156KokTortugaK’o oxib’ nukokTengo tres tortugas.
157KolomaxikResolverKikolomaj nuk’axk’olMe resuelven el problema.
158Kolotajem, tzoqpitajemLibertadIn tzoqpitajinaqTengo libertad.
159Komon ajilab’al (Neol)Números naturales¿La aweta’m jas ri komon ajilab’al?¿Sabes cuales son los números naturales?
160Komon juyub’Bosque comunal, BaldíoTajin kk’is ri komon juyub’El bosque comunal se está terminando.
161Komon, kuchujCooperativaIn k’o chi upam ri komon rech ichajFormo parte de una cooperativa de hortalizas.
162KonDejado, tontoSib’alaj at konEres muy dejado.
163KosikCansarXinkos che ub’ochi’xikMe canse de convencerla.
164Koti’k, kotolikEcharse (animal)Xkoti’ ri tz’i’El perro se echó.
165Kotz’i’jFlor, ceremonia mayaRi kotz’i’j kqakoj chi upam ri jaUsamos las flores dentro de la casa.
166Kotz’i’jal, kotz’i’jPlacentaKotz’i’jal ub’i ri majb’al yab’al uk’aslemal ri winaqEn la placenta se desarrolla el feto del ser humano.
167#¡REF!#¡REF!#¡REF!#¡REF!
168Kowilaj kejMulaRi kowilaj kej sib’alaj ko na chi uwach ri kejLa mula es más fuerte que el caballo.
169KowinikLograr, poderXinkowin che ub’anik nuchakLogré hacer mi trabajo.
170KowirikEndurecerXkowir ri kaxla’n wa waEl pan se endureció.
171KowixikApurarKakowij che ri apatanTe apuras a tus tareas.
172Koxon wononEnjambre de abejasNim kikaxon ri wononEl enjambre de abejas es muy grande.
173KoxtarCostalK’o mes chi upam ri koxtarEn el costal hay basura.
174KpakpatikAmanecerKpakpatik kinwa’lijikMe levanto al amanecer.
175Kpoq’owikEstá hirviendoRi t’u’y kpaq’owikLa olla está hirviendo.
176Kq’anarikSe maduraKq’anar ri tiko’nEl durazno se madura.
177KrajQuiereKinraj ri aliLa muchacha me quiere.
178KrapapikVuelaKrapap ri k’uch pa ri kaqiq’El zopilote vuela por el aire.
179Kremow, krepowTitilar (fogata)Kremow ri q’aq’La fogata está titilando.
180KtenowikPalpitaKtenow ri wanima’Me palpita el corazón.
181Ktyo’nikMuerdeRi tz’i’ ktyo’nikEl perro muerde.
182Ktzaq b’ikSe va caerKattzaq b’ik chi upam ri julTe vas a caer en el hoyo.
183Ku’DomingoTajin kutij tzam ri a Ku’Domingo está tomando aguardiente.
184Ku’lk’u’xConfiadoKu’l nuk’u’x chi awijEstoy confiado en tí.
185Kub’al, t’uyulib’al, ku’lb’alSilla, asientoChkajo we kub’alUsa el asiento.
186Kub’saxik k’u’xConsolarXkub’asax kux uk’u’x ri aliConsolaron emocionalmente a la señorita.
187Kuchik, nuk’ikJuntarRonojel q’ij kinkuch ri q’aq’Todos los días junto el fuego.
188Kuchub’alContribuciónKinya’ nukuchub’alVoy a dar mi contribución.
189KukArdillaXanimaj b’ik ri kukLa ardilla se escapó.
190KumatzCulebraK’o pa ri jul ri kumatzLa culebra está en el hoyo.
191KumikinClase de copalRi ajq’ij ixoq kukoj ri kumikinLa sacerdotisa usa copal.
192Kunab’alMedicinaXinqamuj ri kunab’alTomé la medicina.
193KunanelCurandero, médicoKkowin ri kunanel che kunanikEl curandero puede curar.
194KunanikCurarKkunan ri achiEl hombre cura.
195Kut, ku’tTunco(a)Kut uje’ ri tz’i’La cola del perro es tunca.
196Kuta’mTroncoTajin kajaluw ri kuta’mEl tronco está ardiendo.
197Kutin, xerkaTraje antiguoRi a Trix, kukoj ri kutinAndrés usa el traje antiguo.
198KutzNudo de árbolKutz ub’anom uq’ab’ ri che’La rama tiene nudos.
199KuxMarcosA Kux ub’i’ ri wachalalMi hermano se llama Marcos.
200Kuypa’, kaypa’, xkyopa’RelámpagoKajuluw ri kuypa’El relámpago es resplandeciente.
201KuyunikDisculpar, perdonarKuyu numak chab’ana’ jun toq’ob’Perdóname por favor.
202Kxojinik, kaxojlinikTiene ecoKaxojin ri siwanEl barranco tiene eco.
203KyujikSe mezclaKayuja’j ri ixim ruk’ ri kinaq’Mezclas el maíz con el frijol.
1K’aAmargo, agrioMan kinqamuj taj ri k’aNo tomo lo amargo.
2K’a ch’atz’am, tzaSaladoK’a ch’a tz’am ri rikilLa comida está salada.
3K’a’mCuerda (medida de cuerda)Kawetaj ri ulew ruk’ ri k’a’mMides el terreno con la cuerda.
4K’a’nBravoRi tzi’ sib’alaj k’a’nEl perro es muy bravo.
5K’ab’alik, k’aranikDesajustadoK’ab’al kanoq ri uchi’ jaLa puerta está desajustada.
6K’iche’lajBosqueRi k’iche’laj tajin kk’isikEl bosque se está acabando.
7K’ajHarinaRi k’aj rech kaxla’n waLa harina es para hacer pan.
8K’ajolaxelHijo varónLoq’ ri nuk’ajolaxelMi hijo varón es muy querido.
9K’ak’NuevoK’ak’ ri wachochMi casa es nueva.
10K’ak’ ik’Luna nuevaKamik k’ak’ ik’Hoy es luna nueva.
11K’ak’ tzijNeologismoRajwaxik kqakoj k’ak’ taq tzijNecesitamos usar nuevas palabras.
12K’ak’alinikContralor, vigilarAt jun k’ak’alinikTú eres un contador.
13K’ak’ob’irsajReformaNuk’ak’ob’irsan ri nuchomanikMis pensamientos los he reformado.
14K’alawache’, q’ojomMarimbaLa atom jas kel ri b’ix k’alawache’Haz escuchado la marimba maya.
15K’alk’a’xCostillaKaq’oxow nuk’alk’a’xMe duele la costilla.
16K’oxomanik, ch’ob’ikComprender, entenderRi nuchuch, Sib’alaj ka k’oxomanikMi madre comprende mucho.
17K’am b’ikLlevarKink’am na b’ik chwe’qMañana lo llevaré.
18K’am loqTraerK’a te’ xk’am loqAcaban de traerlo.
19K’amal b’eTortuleroSib’alaj nim raqan ri k’amal b’eEl tertulero es muy alto.
20K’amal b’eDirigente, guíaRi k’amal b’e utz kub’an che qak’ulaxikNuestro dirigente nos recibe muy bien.
21K’amawaxikAceptaciónXk’am ri nuwujMi solicitud fue aceptada.
22K’amoj uq’ab’alConvenioXa junam xqab’an ri k’amoj uq’ab’alEl convenio lo realizamos de mutuo acuerdo.
23K’amb’al no’jGuíaKinb’ij kinya’ jun ak’amb’al no’jDigo que te daré una guía.
24K’amb’al no’j, k’amjab’al tzij, k’amb’ejab’al tzijEjemploRajawaxik kaya’ jun k’amjab’al no’j chi qechEs necesario que nos des un ejemplo.
25K’amb’al, lajab’ tz’ikinTrampa para pájarosKinkoj jun lajab’ chi ke taq ri tz’ikinColoqué una trampa para los pájaros.
26K’asub’al Na’ojFábulaPa qatzij k’o k’i k’asub’al na’ojEn nuestro idioma hay muchas fábulas.
27K’amikRecibirXk’am ri waRecibieron la comida.
28K’amanaqAcostumbradoK’aminaq che kuch’ay ri rachajilEstá acostumbrada a pegarle al marido.
29K’amanaq, k’amaninaqAcostumbradoK’amanaq uraqik numik chi wechEstoy acostumbrado a pasar hambre.
30K’amoQué buenoK’amo che xixok loq kamikQué bueno que llegaron hoy.
31K’amtaqetalAntenaXq’upitaj uwi’ ri k’amtaqetalLa punta de la antena se quebró.
32K’aqanelTiradorK’aqanel, ri a WichLuis es tirador.
33K’a’n taj, mek’, yu’xMansoMan mek’ taj ri kejEl caballo no es manso.
34K’a’narikEnojarSib’alaj xink’a’narikMe enoje mucho.
35K’aqatPicazónK’o k’aqat chi raqan ri tata’El señor tiene picazón en los pies.
36K’aqatixik k’yaqtixikRascarChk’yaqtij ri wijRáscame la espalda.
37K’aqo’jCafé, (color)K’aqo’j kkay ri su’t xinloq’oLa servilleta que compré es de color café.
38K’ark’ar, jarjarMatracaPa awasq’ij kb’an ri k’ark’arEn Semana Santa tocan las matracas.
39K’asDeudaNim nuk’asTengo deuda en gran cantidad.
40K’asis, k’isisCiprésNim ri k’isisEl ciprés es grande.
41K’aslemalVidaRi Ajaw are ya’owinaq ri ka’slemalEl Creador es quien da la vida.
42K’aslikVivir, despierto¿At k’aslik?¿Estás despierto?
43K’astajib’alDespertadorKakoj kan ri ak’astajib’alDeja puesto tu despertador.
44K’astajikResucitar, despertarXa jun q’ij ri k’astajb’alLa resurrección es sólo un día.
45K’atRedE k’i ri k’at k’olikHay muchas redes.
46K’atDía de Calendario MayaPa waqib’ K’at katintojoTe pagaré, para el día seis K’at.
47K’atanCalienteK’atan kwaj ri wuk’ya’Quiero que mi bebida esté caliente.
48K’atan, q’aq’Fiebre, calienteK’o k’atan che ri ak’alEl niño tiene fiebre.
49K’a te’, k’a te’q, xaq k’ate’qDe repenteXaq k’a te’q katenow ri wanima’de repente palpita mi corazón.
50K’atetClase de pájaroRi k’atet k’ak’oji’ pa uwi’ ri che’El pájaro llamado K’atet en idioma K’iche’, está sobre el árbol.
51K’atikQuemarXk’at ri waq’Me quemé la lengua.
52K’atinaq juyub’Cerro QuemadoRi K’atinaq Juyub’, kraqitaj pa Xe’lajuj No’jEn Quetzaltenango se encuentra el Cerro Quemado.
53K’atnal, b’oqow ja’, k’atan)SudorKatel pa k’atanEstás sudando.
54K’atunVeinte añosXqak’is jun k’atun che qachakTenemos veinte años de estar trabajando.
55K’awexAnonaKi’ ri k’awexLa anona es dulce,.
56K’axDolorK’ax nujolomMe duele la cabeza.
57K’axel, k’e’xTocayoUk’axel wachijil ri walMi hijo es tocayo de mi esposo.
58K’axk’olAdolorido, sufrimiento, servicio comunitarioRi ak’al k’o pa k’axk’olEl niño está adolorido.
59K’axoj, k’axajBabaKtzaq loq ri ak’axojSe te caen las babas.
60K’axqul, ojob’ojTosRi ne’ k’o ri k’axqul cheEl bebé tiene tos.
61K’axqulajDolor de gargantaK’o k’axqulaj che ri Xi’nTomasa tiene dolor de garganta.
62K’axwachRepresentanteAre ri nuk’exwach, ri a WichLuis es mi representante.
63K’ayib’alMercadoRi nunan xb’e pa k’ayb’alMi mamá fue al mercado.
64K’ayib’al waComedorJo’ pa k’ayib’al waVamos al comedor.
65K’ayib’al xajab’ZapateríaKqaloq’ ri qaxajab’ pa k’ayib’al xajab’Vamos a comprar nuestros zapatos en la zapatería.
66K’ayinelVendedorK’a’n ri k’ayinel ch’ich’El vendedor de carros es enojado.
67K’ayinikVenderKink’ayij ri alaj taq syaVendo a los gatitos.
68Keb’al, moli’nMolinoRi keb’al k’o pa nuk’ulb’a’tEl molino está en la vecindad.
69K’elChocoyoRi k’el kutij ajEl chocoyo come elotes.
70K’etikDesgranarKak’et ri ajDesgranas los elotes.
71K’etomDesgranadoK’etom chik ronojel ri ajLos elotes están desgranados.
72K’exikCambiarKak’ex ri axajab’Te cambias los zapatos.
73K’exwach, k’oxwaVariedad de flor de muertoK’ok’ ri k’exwala flor de muerto es aromática.
74K’iche’Quiché, Muchos árbolesXekichoy K’i che’ ri winaqLa gente cortó muchos árboles.
75K’i tajSon pocosMan e k’i taj ri qula’Nuestros visitantes son pocos
76K’i, k’iyalBastanteE k’o k’i che’, chi uwach ri juyub’Hay muchos árboles en la montaña.
77K’ib’, B’olol, rismachi’q’ijCola de caballo (planta medicinal)Kunab’al ri k’ib’La cola de caballo es medicinal.
78K’iche’Idioma MayaPa qatinamit kujtzijon pa K’iche’ ch’ab’alEn nuestro pueblo hablamos el idioma Maya K’iche’.
79K’iche’lajSelva, bosqueMan k’i taj ri k’iche’laj e k’olikHay muy poca selva.
80K’ilim iximPoporopo, maíz tostadoKatij ri k’ilim iximComo es el poporopo.
81K’ilinikTostar, freírKak’ilij ri trikoTuestas el trigo.
82K’imPajónKiq’at ri k’imCortan el pajón.
83K’isb’alÚltimoK’isb’al kinb’ekMe voy de último.
84K’isik’CabraKiktoq’ kib’ ri k’isik’Las cabras se están topeando.
85K’isikFinalizarXk’is ri nutzijonemTerminé mi plática.
86K’isk’ob’inaqAhumadoXk’isk’ob’ ri waSe ahumo el tamal.
87K’isk’ob’ikAhumarRi sub’ xk’isk’ob’ikSe ahumaron los tamales.
88K’isnaqTerminadoXk’is kanoq ri qachakSe ha terminado nuestra tarea.
89K’ixVerguenzaRumal ri k’ix, man kewa’ taj ri winaqPor la verguenza no comen las personas.
90K’ixk’ik, chik’ichikErizadoK’ixk’ik awijEstás erizado.
91K’ixtanSilvaniaRi kotz’i’j k’ixtan katijikLa silvania es comestible.
92K’iyaq, k’aqPulgaRi tz’i’ k’o uk’iyaqEl perro tiene pulgas.
93K’iyaqalikEscogido (unos, algunos)Xaq k’iyaqal ri tzij xb’ix che ri ixoqLas palabras que fueron dichos a la mujer son escogidas.
94K’iyikCrecerTajin katk’iyikEstás creciendo.
95K’iyirsanemMultiplicación, crecimientoTajin kk’iy ri nuk’ayMi negocio está multiplicando.
96K’olo’t, K’olo’ch, monk’o’yColochoK’olo’t uwi’ ri aliLa muchacha tiene el pelo colocho.
97K’oHay del verbo estarK’o pwaq pa uwi’ ri mexaHay dinero sobre la mesa.
98K’o’xDuendekaxib’in ri k’o’xEl duende espanta.
99K’ojMáscaraMan utz taj kka’y ri ak’ojTu máscara no tiene buena apariencia.
100K’ojol, k’ajolHijoAt nuk’ojolTú eres mi hijo.
101K’ojolab’al, k’ajolab’alHijastroKinraj ri nuk’ojolab’alMi hijastro me quiere.
102k’ojom, k’ojamRemendadoK’ojom ri awatz’yaqTu ropa está remendada.
103K’ok’Fragante, aromáticoSib’alaj k’ok’ ri awatz’yaqTu ropa es muy aromáticamente.
104K’ok’che’árbol aromático (canela)Kana’ ri k’ok’che’Te gusta el árbol aromático.
105K’olib’alLugar, recipienteJe’l kinwil ri k’olib’alComo me gusta este lugar.
106K’olib’al mesBasureroNojinaq ri k’olib’al mesEl basurero está lleno.
107K’olemPermanecíaJe’l k’olem chi awachochEs lindo permanecer en tu casa.
108K’olikConservar, guardar, estarUtz we kak’ol ri arajilMejor si guardas tu dinero.
109K’olk’ikSemiredondoK’olk’ik ub’anik ri ch’ipaqEl jabón tiene la forma semiredondo.
110K’ork’otikTocarTajin kkik’ork’a’ ri uchijaEstán tocando la puerta.
111K’otb’al ulewInstrumento para escarbarXink’ot ri jul ruk’ ri k’otb’al ulewEscarbe el agujero con el instrumento de escarbar.
112K’otikEscarbarTajin kqak’ot jun julEstamos cabando un hoyo.
113K’otk’ob’ikEscarbándoseTajin kk’otk’ob’ upam ri jaSe esta escarbando adentro del cuarto.
114K’otomEscarbadoK’otom jun uxo’l jul pa ri b’eEstá cabando una zanja en el camino.
115K’o’xalCaparazónKo kik’o’xal ri topLos cangrejos tienen el caparazón duro.
116K’oxob’AchotePaqal rajil ri k’oxob’El achote es caro.
117K’oyMono, micoMan utz taj kinwil ri taq k’oyNo me gusta ver a los monos.
118K’u’talik, awatalikEscondidoXink’u’ kanoq ri wuj rech man kariqtajDejé escondido el papel para que no lo encuentren.
119K’u’xCentroCh’uch’uj uk’u’x ri che’El corazón del árbol es suave.
120K’uchZopiloteKutij kamanaq tz’i’ ri k’uchEl zopilote come perro muerto.
121K’uja, k’ojaTrojeChi upam ri k’uja kak’ol wi ri iximEn el troje se guarda el maíz.
122K’ulChamarraMiq’in ri k’ulLa chamarra es caliente.
123K’ula’xikContradecirItzel katk’ula’xikTe están respondiendo mal.
124K’ulajParejaKki’kot ri nuk’ulajMi pareja está feliz.
125K’ulanemRecibimientoKamik kkib’an ri k’ulanemHoy hacen el recibimiento.
126K’ulanemCasamientoXujb’e pa jun k’ulanemFuimos a un casamiento.
127K’ulaxikRecibirTajin kek’ulax ri alaxikEstán recibiendo a los familiares.
128K’ulb’al b’eEncuentro de caminosKqariq qib’ pa k’ulb’al b’eNos encontramos en los encuentros.
129K’ulelEnemigoK’o nuk’ulelTengo enemigos.
130K’uljaVecinoIwir xk’uli’k nuk’uljaAyer se casó mi vecino.
131K’ulmaxikSucederSib’alaj k’ax ri xk’ulmaxikEs penoso lo que aconteció.
132K’ulu’mDesmayoKq’axow ujolom ri ixoq rumal ri k’ulu’mLa mujer tiene dolor de cabeza por el desmayo.
133K’umAyote costeñoRi k’um ktijow ruk’ kab’El ayote se come con panela.
134K’usalCotzalIn Aj K’usalSoy de Cotzal.
135K’utb’alEjemploKinkoj ri k’utb’alPongo el ejemplo.
136K’utb’alMostradorUtz kinwil ri k’utb’alMe gusta el mostrador.
137K’utb’al b’aqilalRadiografíaKinb’an na ri k’utb’al b’aqilalTendré que sacar la radiografía.
138K’utb’al pa keb’ tzijob’alEducación BilingueAt ajtij re k’utb’al pa keb’ tzijob’alEres maestro de educación bilingue.
139K’utikEnseñar, mostrarXk’ut ri keta’mab’alEnseñaron la sabiduría.
140K’wa’, uk’ya’b’alPozo de aguaOjer chik ri uk’ya’b’alEl pozo de agua es antiguo.
141K’uxk’ab’, k’uxk’ub’elClase de plantaXkam ri k’uxk’ab’Murió la planta llamada cerezal.
142K’uxumk’el, k’ixk’ob’al, kaprinCerezaChe we taq q’ij ri’ kuya’ ri k’uxumk’elPara estos días se da la cereza.
143K’uxunikAcción de los gemelosRi yo’x taq ak’alab’ kekik’ux ri atz’yaqLos gemelos perforan la ropa.
144K’awexAnonaRi k’awex ki’ katijowikLa anona es dulce para comer.
Last Updated:
Contributors: leon