Oraciones con la Letra CH

No.Palabra en QuichéTraducción al EspañolOración en QuichéTraducción de oración al Español
1ChPartícula imperativoChb’ana’Hágalo.
2Cha’b’alColador, restoKincha’ uwach le kinaq’Voy a colar los frijoles.
3Cha’ikElegir, sufragioSib’alaj k’o na karaj kicha’ik ri k’ak’ taq q’atb’al tzijFalta mucho para escoger a las nuevas autoridades.
4Cha’ojElecciónPa kajib’ ik’ kb’an ri cha’ojLas elecciones serán dentro de cuatro meses.
5Cha’talikSeleccionadoCha´tal ri ija’ xqatik iwirLa semilla que sembramos ayer estaba seleccionada.
6Chab’ijDiloChab’ij chi wech jas in sachinaq wiDime cuales son mis faltas.
7ChachalCollarNukojom nuchachalTengo puesto mi collar.
8ChajCenizaKinq’ul ri jawix ruk’ ri chajQuito la cáscara de las habas con la ceniza.
9ChajPino, ocoteChaqi’j chik ri chajYa esta seco el pino.
10ChajawaxoqSea aceptadoChajawax ri nuwujAcepten mi papel.
11Chajij awib’CuídateChajij awib’, chb’ana ri toq’ob’Cuídate, por favor.
12Chajil ak’al, ilol ak’alNiñeraMa xopan ta pa uchak ri chajil ak’alLa niñera no llegó hoy al trabajo.
13Chajil tinamitPolicía NacionalChajil tinamit ri a Te’kDiego es policía.
14ChajinelGuardiánKerilij winaq ri chajinelEl guardián atiende a las personas.
15ChajinikCuidarKkichajij chikib’il kib’ ri achijab’Los hombres se cuidan mutuamente.
16ChakTrabajoRonojel q’ij kachakun ri To’nAntonia trabaja todos los días.
17ChakachCanastaAl ri chakachEl canasto pesa mucho.
18ChakalikAgachadoRi wakax chakal kwa’ikLa vaca come parada.
19ChakanikGatearRi ak’al kchakanikEl niño gatea.
20Choko’yInstrumento para tejerK’o jun k’ak’ uchoko’y rech kem ri wati’tMi abuela tiene un instrumento nuevo para tejer.
21Chakub’alHerramientasKonojel ri ajchakib’ kik’am b’ik kichakub’alTodos los trabajadores llevan sus herramientas.
22ChakunemTrabajandoPa B’oko’ kachakun wi ri TaxAnastasia está trabajando en Chimaltenango.
23ChakunikTrabajarChwe’q kinchakun pa q’ij chi chaq’ab’Mañana voy a trabajar día y noche.
24ChalamikatGuia espiritual Maya (Señora Serpiente)Chalamikat jun chi kech ri mayab’ ajq’ijab’Chalamikat es uno de los guias espirituales mayas.
25ChanApellido mayaXwan Chan ub’i’ ri achi xa rumal ajchi’El hombre se llama Juan Chan porque es de este lugar.
26ChanimAhoritaChanim kwaj katpetikEspero que vengas ahorita.
27Chapab’al kar, lajab’ karAnzuelo, atarrallaRi achi xukoj ri chapab’al kar chech kichapik karEl hombre tuvo que usar el anzuelo para pescar.
28Chapab’al, lajab’TrampaRi b’a’ xqaj chi upam ri chapab’alLa taltuza cayó en la trampa.
29ChapikDetener, agarrarXuchap keb’ xmukur ri Ta’lNatalia agarró dos codornices.
30Chaq’Hermano menorKab’ison ri nucha’q chi wechMi hermano menor está triste por mí.
31Chaq’Maduro, cocidoChaq’ chik ri waYa se coció la comida.
32Chaq’ab’NocheWaral sib’alaj kub’an ri tew chaq’ab’Aquí en la noche hace mucho frío.
33Chaq’anikmanosearXuchaq nuwa’ ri aliLa señorita manoseo mi comida.
34Chaq’aj’sanikCocerRi q’aq’ tajin kuchaq’ajisaj ri iximEl fuego está cociendo el maíz.
35Chqak’oto’EscarbemosChqak’oto’ ronojel taq ri saqwachEscarbemos toda la papa.
36Chaqi’jSecoChaqi’j ri ulew rumal che man k’o taj ri jab’La tierra está seca por falta de lluvia.
37Chaqi’j chi’SedRi q’aq’ kuya chaqi’j chi’ chi wechEl calor me da mucha sed.
38Chaqi’j ikChile secoRumal upoqonal ri chaqi’j ik kub’an k’ax chech ri qach’akulPor lo picante que es el chile seco es dañino para la salud.
39Chaqi’j ojTuberculosisKuya q’aq’ ri chaqi’j ojLa tuberculosis da calentura.
40ChaqojÁspero, ordinarioChaqoj xb’an chech uke’xik ri tziEl nixtamal fue molido muy áspero.
41Chararexik, charixikArrastrarRajawaxik kacharix ri mes pa ri uk’olib’alEs necesario arrastrar la basura en su lugar.
42CharojRaspado de malezaSib’alaj Paqal rajil ri charoj q’ayes kamikEl raspado de la maleza es muy caro ahora.
43Chaya’, chajacha’EntrégaloChaya’ chi wech ronojel ach’akojEntrégame todo lo que ganaste.
44Chayab’aj, choq’ab’ajRoca de cristalRi chayab’aj kariqataj pa Xo’yEn Joyabaj se consigue la piedra de cristal.
45Che’ÁrbolXb’oqotaj b’ik ri nim che’ rumal ri kaqiq’El aire arrancó el árbol grande.
46Che’al ijColumna vertebralKaq’axow ri uche’al wijMe duele la columna.
47Che’rnaqParalizadoChe’rnaq raqan ri ixoq rumal ri yab’ilSe paralizó la pierna de la mujer por la enfermedad.
48Chech, cheA el, ella, paraSib’alaj k’ax b’anom chech we qatinamitNuestro pueblo es muy maltratado.
49Chel ub’ikSalga enseguidaChel ub’ik nab’e ri awajib’ k’a te k’u ri’ ri e winaqQue salgan primero los animales después las personas.
50ChemelikAgua estancadaSib’alaj nim ri ja’ chemalikEs bastante el agua estancada.
51Chi awachAnte (2da persona, tú)Chi awach k’o wi ri ajk’asAnte ti está el deudor.
52Chi awePara tiRi nutat xuta’ chi awe jun ujalomMi papá te pidió un préstamo.
53Chi awijDetrás de tiChi awij k’o jun siwanDetrás de ti, hay un barranco.
54Chi jujunalCada unoChik’ama b’a iwa chijujunalReciban sus alimentos uno por uno.
55Chi kechA ellos (as)Xinb’ij chi kech man kixb’e tajLes dije a ellos que no se fueran.
56Chi nuwachAnte mi, frente a miChi nuwach xub’an k’ax chechAnte mí le hizo daño.
57Chi qechA nosotros, para nosotros¿Jachin kaya’ow ri tob’anik chi qech?¿Quién nos va a dar ayuda?
58Chi raqanA pieChi raqan kab’in wi ri tata’El señor camina a pié.
59Chi tzij, qastzijCierto, verdaderoQastzij kawaj kab’ij chi wech ri kana’oQuieres decirme si es verdad lo que sientes.
60Chi uchi’ choA orilla de la lagunaXujk’oji’ chi uchi’ ri choEstuvimos a la orilla del lago.
61Chi uchi’ polow (polo)Orilla del marXatk’oji’ chi uchi’ palowEstuviste a orillas del mar.
62Chi unaqajCerca deKinel chi unaqaj ri q’atb’al tz’ijVivo cerca de la municipalidad.
63Chi upamAdentroXas katk’oji’ chi upam ri ch’ich’Tienes que estar adentro del carro.
64Chi uwachAnte de, enfrente deChi uwach xub’an k’ax chechDelante de mí le hizo daño.
65Chi uwach ja, (choja)En la casa, enfrente de la casaKink’oji’ na chi uwach ja chwe’qMañana estaré en la casa.
66Chi uwach jab’Ante del aguaceroRi si’ xkanaj chi uwach ri jab’La leña se quedó bajo el aguacero.
67Chi uwi’ Miq’in Ja’ (Chwi’ Miq’ina’)TotonicapánNim ri k’ayib’al pa ri tinamit Chi Uwi Miq’in Ja’La plaza de Totonicapán es grande.
68Chi uwi’ siwan (Chwisiwan)San Francisco el AltoTajin kk’iy ri uq’ab’ tinamit Chi Uwi’ SiwanEl municipio de San Francisco el Alto está creciendo.
69Chi uxe’DebajoChi uxe’ ri mexa k’o wi ri ch’oDebajo de la mesa está la rata.
70Chi uxukut, chi utzalAl lado deK’o chi utzal rixoqil ri wachalalMi hermano está al lado de su esposa.
71Chi we, chi wechA vosotros ó a ustedesKinb’ij pan chi wech man kinopan ta chikLes aviso a ustedes que ya no llegaré.
72Chi’ajBoca, labiosJujun taq chi’aj kech ixoqib’ e tz’ajtalikAlgunos labios de mujeres están pintados.
73Chib’HelechoTajin kek’i’y ri chib’Los helechos están creciendo.
74ChijChivo, ovejaSaq rij ri chijEl chivo es de color blanco.
75Chijama’DesocupenChijama’ kanoq ri jaDesocupen la casa.
76ChikajArribaKarapan ri tz’ikin chikajEl pájaro vuela en el espacio.
77Chi kixo’lEn medio de ellosXinq’ax chi kixo’l ri winaqPasé en medio de la gente.
78Chiklonik, chikchaxikSalpicar aguaXujch’aqaq rumal xchiklo’n ri jaNos mojamos cuando salpicó el agua.
79ChikopAnimal, aveE k’o k’i taq chikop chi uwach ri taq’ajHay muchos animales en el campo.
80ChikopirikApolillado, dientes, cariesRi tem xchikopirikLa silla se apolilló.
81Chi la’AllíChinawaye’j chi la’ jawije xink’ut chi awachEsperame donde te enseñe.
82Chilam B’alamAntigua Literatura MayaRi Chilam B’alam are jun chi kech ojer taq wuj mayab’ no’jib’alChilam B’alam es un libro antiguo de la literatura maya.
83Chilb’exikEncomendar, Encargar, RecomendarXchilab’ex waqib’ tem chech ri tata’ XwanFueron encargados seis sillas a don Juan.
84Chilchi’x, chiychikFlecosChilchi’x ub’antajik ri retz’ab’alil k’o chech ri watz’yaqMi ropa tiene adornos como flecos.
85ChimMorralQ’eq chi’l saq kka’y ri achimTu morral es de color blanco y negro.
86ChipatanijSirvanChipatanij ri a MaxSirvan bien a Tomás.
87ChirichotemCanto de los pájarosRi tzij chirichotik pa k’iche’ jeri’ kb’ix kche ub’ix ri tz’ikin ajchijil siwanEn K’iche’ la palabra chirichotik se le dice al canto del pájaro guarda barranca.
88Chisaqil, chiwachilalPúblicamenteRajawaxik chisaqrisaj ri ik’ulanemEs necesario que se casen publicamente.
89Chi uwi’ Tz’aq (Chwitz’aq)MomostenangoJela’ pa Chi uwi’ tz’aq k’o je’l taq maq’in atinab’alAllá por Momostenango hay excelentes baños termales.
90Chiw chiw, pirpich’Pájaro jardineroKab’ixon pa taq ri kotz’i’j ri chiw chiwEl pájaro jardinero canta entre las flores.
91ChiwekoxBoa (serpiente)Kkamsan ri kumatz chiwekoxLa serpiente boa es venenosa.
92Chi kira’DesáteloChi kira’ xinb’ij chi awechTe dije que lo desataras.
93ChoLagunaK’o sib’alaj kar pa ri choHay muchos peces en la laguna.
94Cho’kej, kumatzCalambreChi’ kinwarik kuya’ cho’kej chech ri nuq’ab’Cuando me duermo me da calambre en la mano.
95Cho’lik, jowjikFlojoCho’l ri upas ri ixoqLa faja de la señora está floja.
96Cho’mCamarónTza ri cho’mEl camarón es salado.
97Cho’rEstérilCho’r ri ixoqLa mujer es estéril.
98Choj, choj ja’, uchul ja’, turb’al ja’CatarataQajb’al mayij rilik uqajem ri ja’ pa ri choj ja’Es maravilloso ver la caída del agua en la catarata.
99Chojob’Planta silvestre (chilca)Utz ri ch’ojob’ che taq ri atinemLa chilca es buena para los baños.
100Chojojche’Nombre de lugar (monte)Ajchojojche’ ri a Ku’Domingo es de un lugar que se llama Chojojche’.
101Choko’yClase de hilo, aviaduraKukoj chok’oy chech ri ukem ri nanLa señora usa un hilo especial para su telar.
102Chokom, k’ixClase de espina, oreja de burroK’o sib’alaj k’ix chi uchi’ ri nim b’eEn orilla de la carretera abundan espinas.
103Chokonsab’exik, yuq’ikAmasarKuchokonsab’ej k’aj ri aliLa muchacha amasa la harina.
104CholajOrdenMan k’o ta ucholaj pa taq ri awujNo hay orden en tus papeles.
105CholajixikOrdenar, conjugarRajawaxik kcholisax ri wujHay que ordenar el papel.
106Cholb’al chak (Neol)AgendaXinsipaj jun cholb’al chakRegalé una agenda.
107Cholb’al q’ijCalendarioUtz we kiweta’maj jas kub’ij ri cholb’al q’ijEs mejor si entiendo el significado del Calendario.
108Cholchi’LinguísticaRi uchak ri ala are’ ri cholchi’El trabajo del joven es la linguística.
109ChomGordo, obesoSib’alaj chom ri wakaxLa vaca está muy gorda.
110Chomab’alPensamiento¿Jas che k’o itzel taq achomab’al?¿Porqué tienes malos pensamientos?
111Chomab’al tz’ib’Pensamiento (literario)Kuya qano’j le chomab’al tz’ib’ kub’an le ajtz’ib’Lo que escribe esta escritora nos da muchas ideas.
112ChomanikPensar,Utz uchomanik ri aliLa señorita piensa bien.
113ChomatalikDeliberadoXchomataj jas kb’an ruk’ ri nan Ro’sSe deliberó qué se hará con doña Rosa.
114ChoqonCosquillasK’o sib’alaj choqon chech ri ne’El bebe tiene mucha cosquilla.
115ChowixClase de canarioAwilom jas rij ri tz’ikin ub’i’ chowix¿Sabes de color es el canario.
116Choyib’alMacheteXchoy ri q’ayes ruk’ ri choyib’alLa grama se cortó con el machete.
117ChoyikCortarRuk’ ch’ich’ kchoy ri ´q’ayesEl monte se corta con el machete.
118Chq’alisaj awib’AclárateChq’alajisaj awib’ chi kiwach ri tinamitAclárate ante el pueblo.
119Chqab’ana’HagamosChqab’ana ri qachakHagamos nuestro trabajo.
120Chsacha’ numak, chinakuyu’Perdóname, discúlpemeXusach numak ri nunanMi mamá me perdonó.
121ChuApestosoChu ri mes xuquje’ kumulij amoloApesta la basura y junta moscas.
122Chub’SalivaRi nuchub’ ruk’a’m yab’ilMi saliva lleva enfermedad.
123Chub’anikEscupirXu wi ri chu’b’anik kab’anoÚnicamente te mantienes escupiendo.
124Chuchb’alMadrastraSib’alaj k’a’n nuchuchb’alMi madrastra es muy enojada.
125Chuchu’, chuchSeñora, anciana, mamáYawab’ ri chuchu’ Li’yLa señora María está enferma.
126Chuchuxelab’Las esposas de los cofradesRi chuchuxelab’ ketob’an kuk’ ri kichjilalLos cofrades reciben ayuda de sus esposas.
127ChujIdioma Maya¿Aweta’m jawije’ katzijob’ax wi ri tzijob’al chuj?¿Sabes donde se habla el idioma Chuj?
128ChulajOrinaCh’ich’ ri chulaj xo’l b’eApesta la orina en la calle.
129ChunApellido Maya, calXinta Chun, jeri’ qas tz’aqat ub’i are’Jacinto Chun, es el nombre completo de él.
130ChunaxikEncalarChchunaj ri ja rumal chech petinaq ri nimaq’ijEncalá la casa porque ya viene la fiesta.
131Chupb’al tz’ib’Borrador, correctorXinchup ri tz’ib’ ruk’ chupab’al tz’ib’Borre con corrector lo escrito.
132ChupikApagarB’ajchi’ kkichup ri q’aq’Temprano apagan las luces.
133Chuq’ab’FuerzaK’o sib’alaj uchuq’ab’ ri XwanJuan tiene mucha fuerza.
134ChutaApellido MayaTin Chuta, ub’i’ ri tata’Martín Chuta, es el nombre del señor.
135ChuwarikHederKachuwir ri ti’jLa carne va a heder.
136Chuwe’qMañanaKintzijob’ej chi awe chwe’q jas xinchomajMañana te comento qué fue lo que pensé.
137Chwila’MíreloChwila’ jas ri k’o pa jaMire que hay dentro del cuarto.
1Ch’a’kGrano, llagaK’o ch’a’k chi rij aq’ab’Tienes llagas en tu brazo.
2Ch’a’kirikTener llagasRi ach’akul xch’a’kirikTu cuerpo se llenó de granos.
3Ch’a’nPollito (sin plumas)Xkanaj kanoq chi uxe’ ri jab’ ri ch’a’nEl pollito se quedó bajo la lluvia.
4Ch’ab’Flecha, arcosKamik man kkoj ta chik ri ch’ab’Ahora ya no se usan los arcos ni las flechas.
5Ch’ab’alIdioma,voz, plegariaChech ri Ajaw kya’ wi ri ch’ab’alElevas una plegaria al Creador.
6Ch’ab’ej chikHasta luego, nos vemosCh’ab’ej chik xub’ij kanoq chi wech chi’ xb’ekCuando se fue, me dijo hasta luego.
7Ch’ab’enemConversaciónIwir xujk’oji’ chech ri ch’ab’enemAyer estuvimos en conversación.
8Ch’ab’exik, ulanikVisitarXatpe chech nuch’ab’exikVienes a visitarme.
9Ch’ab’exoqQue le hablenCh’ab’exoq ri tata’Hablen al señor.
10Ch’ajach’, ch’ijach’Fogosidad de maíz, Hongos de maízQ’eq ri ch’ajach’La fogosidad del maíz es negra.
11Ch’ajb’alLavaderoTz’il ri ch’ajb’alEl lavadero no está limpio.
12Ch’ajb’al q’ab’LavamanosChach’aja’ ri aq’ab’ pa ri ch’ajb’al q’ab’ajLávate las manos en el lavamanos.
13Ch’ajch’oj, ch’ojch’ojLimpio, aseadoCh’ajch’oj ri ja’El agua está bien limpia.
14Ch’ajch’ojisanemAseoRajwaxik kaweta’maj pa uwi’ ri ch’ajch’ojisanemNecesitas aprender acerca el aseo.
15Ch’ajikLavarKach’aj ri awatz’yaqLavas tu ropa.
16Ch’akanikConquistar, triunfar, ganarIwir xatch’akanikAyer ganaste.
17Ch’akatAlmohadaSib’alaj ch’uch’uj ri ach’akatTu almohada es muy cómoda.
18Ch’ako’j, Ch’ok’ojCojoCh’ako’j ri wikanMi tío es cojo.
19Ch’akoj, ch’ekojGananciaKamik man k’o taj nuch’akojHoy no tengo ganancias.
20Ch’akulMúsculo, cuerpoKq’axow ri ach’akulTe duele todo el cuerpo.
21Ch’akulal che’, kuta’mTroncoSib’alaj pim uch’akulal ri che’El tronco del árbol es grueso.
22Ch’aku’y, Ch’inku’yPiña de pino, chicharra¿Kach’ob’ uwach ri ch’ak’u’y rech ri chaj?¿Conoces la piña de pino?
23Ch’alim, k’alimFreídoCh’alim ri lejLa tortilla está freída.
24Ch’amLevadura del pan, agrio, ácido¿Xayuja’j ri ch’am ruk’ ri k’aj?¿Mezclaste la levadura con la harina?
25Ch’amarik, ch’amirikComida descompuestaXch’amar ri waSe descompuso la comida.
26Ch’ami’y, ch’imi’yBastónKpatnaj na ri uch’ami’y ri numamEl bastón de mi abuelo aún sirve.
27Ch’analikDesnudoCh’anal ri achiEl hombre está desnudo.
28Ch’aqapPedazoXaq xu wi jun ch’aqap wa xintijoSolamente un pedazo de tortilla comí.
29Ch’aqa’p, utz’aqatilSobranteXkanaj na kanoq ri ch’aqa’pTodavía quedó un sobrante.
30Ch’aqalikMojadoCh’aqal chik ri watz’yaqMi ropa ya está mojada.
31Ch’aqap, ch’aqa Ja’Del otro ladoB’enaq ch’aqap ri nuchuchMi mamá se ha ido del otro lado.
32Ch’aqap ja’Continentes fuera AméricaWaral e k’i winaq ajchaqap ja’ e k’olikAquí hay varias personas de otro continente.
33Ch’aqapil, xrak’, uxe’rResiduos, trocitosXaya’ kanoq uch’aqapil rakil pa uwi’ ri mexaDejaste residuos de comida sobre la mesa.
34Ch’aqasam, Ch’aqab’samMojadoCh’aqasam kanoq ri atz’yaqLa ropa estaba mojada.
35Ch’aqata’qPedazosXab’an ch’aqata’q chech ri lejDespedazaste las tortillas.
36Ch’atCamaSib’alaj ko, ri k’ak’ ch’atLa cama nueva es muy dura.
37Ch’awel chi rijFiadorKatch’aw chi rij awachalalSerás el fiador de tu hermano.
38Ch’awikHablarRi ak’al xreta’maj kach’awikEl niño aprendió hablar.
39Ch’ayanikPegarSib’alaj katch’ayan chi kech ri ak’alab’ pa ri awachochPegas mucho a los niños en tu casa.
40Ch’ayb’alInstrumento para pegarXinsokotaj rumal ri ch’ayab’alMe lastimé con el instrumento para pegar.
41Ch’ayoj, yoq’oj, q’osinTrillar el trigoOxib’ kej tajin kib’an ri ch’ayojTres caballos están trillando el trigo.
42Ch’ayomPegadoChayom ri ak’alLe han pegado al niño.
43Ch’e’r, puch’ChillónSib’alaj ch’e’r ri ne’El bebé es muy chillón.
44Ch’ekRodilla¿Jas che kaq’axow ri ach’ek?¿Porqué te duele la rodilla?
45Ch’etetikDerramar a gotasKch’etet ri ja’Está cayendo a gotas el agua.
46Ch’i’pHijo último, meñiqueKel ub’i’ ri ch’i’p walk’walMi último hijo se llama Miguel.
47Ch’ich’Carro, objeto de metalK’ak’ ri ach’ich’Tu carro es nuevo.
48Ch’ich’Mal olorCh’ich’ ri k’isik’La cabra tiene mal olor.
49Ch’ich’ b’olob’alAsadorKasa’ ri ti’j chi rij ri ch’ich’ b’olob’alLa carne es asada con el asador.
50Ch’ich’ pwaqMonedaTajin ktzaq rajil ri ch’ich’ pwaqLa moneda está perdiendo su valor.
51Ch’ich’ tz’ib’ab’alMáquina de escribirXinloq’ jun ch’ich’ tz’ib’ab’alCompré una máquina de escribir.
52Ch’ijomObligadoAmaq’el kinkich’ij che ub’anik ri man kaqaj ta chi nuwachSiempre me obligan a hacer lo que no me gusta.
53Ch’ikClase de ave silvestreK’o kib’i’ chikop che man k’o ta kib’i’ pa kaxla’n tzij pacha’ ri ch’ikHay nombres de aves silvestres que no tienen nombre en castellano tal como el ave ch’ik.
54Ch’ikma’yVueltas, olasSib’alaj kach’ikma’y uwi’ ri palowHay muchas olas sobre el mar.
55Ch’ikmayixikEmpujarKonojel xe’ch’ikmiyix pa ri siwanTodos fueron empujados en el barranco.
56Ch’il, k’i’x ak’Gallina espinudaE k’o job’ ch’il wak’Tengo cinco gallinas espinudas.
57Ch’ilakanOrugaSib’alaj itzel ub’antajik ri ch’ilakanLa oruga tiene un aspecto muy feo.
58Ch’ima, k’ixGuisquilRi ch’ima man kk’iy taj pa taq’ajEl guisquil no se desarrolla en la costa.
59Ch’in, yich’, ch’ate’tDelicadoSib’alaj katch’inin chech ri wa’imEres muy delicado para comer.
60Ch’ipClase de pajaritoK’o ri ch’ip pa uwi’ ri xotEl pajarito está sobre la teja.
61Ch’ipaq, xab’onJabónJe’lik uk’ok’al nuch’ipaqMi jabón huele bastante bien.
62Ch’itikAgravarXach’it ri nuq’axomAgravaste mi dolor.
63Ch’iw, wich’PollitoRi ak’ kusik’ij ri ch’iwLa gallina llama al pollito.
64Ch’iych’ik, xich’ixikDespeinadaCh’iych’ik uwi’ ri ali To’nAntonia está despeinada.
65Ch’iyu’tMecate, checheRi ch’iyu’t kapatnaj che uximik uwi’ ri kab’alEl mecate sirve para amarrar el techo de la galera.
66Ch’oRatónTajin kkitij ixim ri ch’oLos ratones están comiendo el maíz.
67Ch’o’jGuerra, peleaK’i tinamit e k’o pa ch’o’jMuchos países están en guerra.
68Ch’o’l ikChile cobaneroSib’alaj poqon ri ch’o’l ikEl chile cobanero es muy picante.
69Ch’o’xGeranioJe’lik uk’ok’al ri ch’o’xEl geranio tiene un aroma agradable.
70Ch’ob’oj, pa jun junam, riqoj, riqowSesión, acordarTajin kkib’an jun ch’ob’oj chi rij ri juyub’Están realizando una sesión acerca de la montaña.
71Ch’ob’onik, k’oxomanikEntender, saber, comprenderKach’ob’o jas ri ub’iSabe como se llama.
72Ch’ojinelGuerrero, peleadorAjch’ojinel ri Lu’Pedro es guerrero.
73Ch’ojixikExigirKuch’ojij chak ri Lu’Pedro pelea el trabajo.
74Ch’okZanateKub’an k’ax chech ri tikonijik ri ch’okEl zanate daña la siembra.
75Ch’oknajikCojearXaq katch’oknaj iwirAyer estuviste cojeando.
76Ch’ok’ochikPalo con curvaChq’axej loq chi wech ri ch’okochik che’Alcánzame el palo con curva.
77Ch’olik, solikPelarChsolo’ rij taq saqwachHay que pelar las papas.
78Ch’opinik, pixk’anikBrincarTajin katch’opin chi uwach ri taq’ajEstas brincando en el campo.
79Ch’orti’Idioma MayaRi tzijob’al Ch’orti’ jun chi kech ri mayab’ tzijob’alEl idioma Ch’orti’ es uno de los idiomas mayas.
80Ch’u’, sa’y, mutz’utz’PescadillosRi ch’u’ ktij ruk’ lejLos pescadillos se comen con tortillas.
81Ch’u’jBravo, rabiaSib’alaj ch’u’j ri a MaxTomás es muy bravo.
82Ch’u’kCodoK’ax ri ach’u’kTe duele el codo.
83Ch’u’kajnikCodearAre’ chi’ katinch’ab’ej katinch’ukajTe codeo cuando te hablo.
84Ch’uch’ujSuaveCh’u’ch’uj ri lej rech iximLa tortilla de maíz es suave.
85Ch’u’jilalLocuraRi uch’u’jilal ri ali To’nLa locura de la señorita Petrona.
86Ch’u’jirnaqEnloquecida (o)Ch’u’jirinaq ri ixoq rumal che yab’il ri ralEstá enloquecida la mujer por la enfermedad de su hijo.
87Ch’u’kajCodo, CodazoRi ala xuya’ jun ch’ukaj chi weEl muchacho me dio un codazo.
88Ch’ukchik, b’uk’b’ikBultoCh’uk’ch’ik reqa’n ri a Lu’La carga de Pedro es abultada.
89Ch’ukulikAcuclillar, acuclilladoKinch’uki’k chech ub’anik nuchakMe pongo de cuclillas para hacer mi trabajo.
90Ch’umilEstrellaKajuluw ri ch’umil chaq’ab’Las estrellas brillan por las noches.
91Ch’umq’aq’, chupq’aq’, q’aq’al chikopLuciérnagaKaye’e’l loq chaq’ab’ ri taq ch’umq’aqLas luciérnagas salen de noche.
92Ch’upikCortar (acción de cortar flores, hojas, etc)Chi keq’anar loq ri tiko’n kech’upikCuando se maduran los duraznos se cortan.
93Ch’uqb’alInstrumento para taparK’ak’ ri ch’uqb’al re b’ojLa tapadera de la olla es nueva.
94Ch’uqb’ej, kowijApurarseKachuqb’ej ri achakTe apuras a trabajar.
95Ch’uqikCubrir, taparLe q’or xch’uqikSe tapa la mesa.
96Ch’ur, ch’ururRaloCh’ur ri joch’El atol está ralo.
97Ch’urur pamaj, q’ulq’ut pamajIndigestiónK’o ch’urur pamaj chi wechTengo una indigestión.
98Ch’uti’nCorto, pequeñoCh’uti’n kekanaj ri xajab’ chechLe queda pequeño los zapatos.
99Ch’utinanTíaXuk’am loq jun laj nume’s nuch’utinanMi tía me trajo un gatito.
100Ch’utitat, ikanTíoXk’uli’k pa Tz’oloj che’ ri nuch’utitatMi tío se casó en Santa María Chiquimula.
última actualización:
autor: leon